OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ VE İNSAN HAKLARI

Osmanlı üretim ve iş hayatında ilk dönemlerden itibaren İslam dininin konuya dair prensiplerini ve ef’al ahlak normlarını esas alan kanun, nizamname ve yazılı/yazısız düzenlemelere dayalı bir çalışma sistemi benimsenmiştir. İktisadi ilişkilerin işbölümü düzeyine ve zanaatın etrafında şekillendiği bu süreçte üretici vasfını, loncalar ile bilhassa disiplin, dayanışma ve ahlaki ilkelerden alan teşkilat iş gücü yetiştirir ve bir kontrol mekanizması olarak da işveren örgütlenmesiydi. Ahlak teşkilatına en güzel örnek ahi teşkilatıdır.

XIX. yüzyılın hemen başında Osmanlı coğrafyasında sanayileşmenin ilk kıvılcımlarıyla ortaya çıkan büyük dönüşücü değişim ile birlikte, işçi ve işveren gibi kavramlar hararete tartışılmaya başlanmıştır. 1845 Polis Nizamnamesi ve sonrasında çıkarılan düzenlemelerde işçilerle ilişkili hususlar yer almış, işçi sınıfı hukuken görünür hale gelmiştir. Çalışma koşullarıyla ilgili meselelerin yoğunluklu olarak düzenlendiği alanlar, hususen sanayi sektörünün gelişme gösterdiği liman kentleridir. Bu anlamda literatürde bir dönüm noktası olarak yerini koruyan 1893 Amele Nizamnamesi, Osmanlı Devleti’nin son döneminde çalışma ilişkileri ve hukukunun gelişiminde önemli bir dönüm noktası olmuştur.

Bahse konu dönemde haklarının iyileştirilmesi taleplerine yönelik işçilerin giderek yükselen sesleri, işverenlerle olan mücadeleleri, grevler, sendikal yapılar, Osmanlı Devleti’nin gündemini meşgul eden temel meseleler haline gelmiştir. İşçilerin işi bırakma, hatta ayaklanmaya dönüşen eylemlerinin ve iktisadi düzenin sarsılmasına karşı çözüm üretme çabalarının neticesinde 1909 yılında Tatil-i Eşgâl Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanun ile işçi ve işverenin hakları, sorumlulukları ve görev sınırları belirlenmiş, ihtilaflı durumlar için hukuki çözüm yolları saptanmıştır. Ayrıca söz konusu Kanun’un grev kavramının yasal zemine kavuşmasına imkân tanıması nedeniyle iktisat ve iş hukuku tarihimizde ayrı bir değeri bulunmaktadır.

Eserde tarihî arka planın da göz ardı edilmeden II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’in ilanına kadar geçen süreçte çalışan haklarına dair atılan adımlar, işçilerin ve kamu çalışanlarının tatil günleri, izinleri, çalışma süreleri ile bu konulardaki uygulamalarla karşılaşılan problemler, grevler, sendikal faaliyetlere karşı Hükûmet’in aldığı tedbirler ve ortaya koyduğu uygulamalar ele alınmaktadır.